ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್‌ಗಳ ಕಾಲದ ಭಾರತ (1772 ರಿಂದ 1857)
ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ (1772-85)
ಬ್ರಿಟಿಷರ ಪ್ರಥಮ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಆದ ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ತನ್ನ 18ನೆಯ ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಈಸ್ಟ್ ಇಂಡಿಯಾ ಕಂಪನಿಯಲ್ಲಿ ಸಾಮಾನ್ಯ ಗುಮಾಸ್ತನಾಗಿ ಸೇರಿದನು. ಇವನು ತನ್ನ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಶಕ್ತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯ ಮತ್ತು ಪ್ರತಿಭೆಗಳಿಂದ 1772ರಲ್ಲಿ ಬಂಗಾಳದ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಹುದ್ದೆಗೆ ಏರಿದನು. 1773ರ ರೆಗ್ಯುಲೇಟಿಂಗ್ ಕಾಯ್ದೆಯು ಮದ್ರಾಸ್ ಮತ್ತು ಬೊಂಬಾಯಿ ಪ್ರಾಂತ್ಯಗಳ ಮೇಲೆ ಸಂಪೂರ್ಣ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಕೊಟ್ಟಿತು. ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಆದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಭಾರತದ ಕಂಪನಿ ಆಡಳಿತವು ಬಂಗಾಳ, ಬಿಹಾರ ಮತ್ತು ಒರಿಸ್ಸಾಗಳಂತಹ ಶ್ರೀಮಂತ ಪ್ರದೇಶಗಳ ದಿವಾನಿ ಹಕ್ಕನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರೂ ಸಹ ಆರ್ಥಿಕ ದಿವಾಳಿತನವನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿತ್ತು. ಕಂಪನಿಯು ಈ ಪ್ರಾಂತ್ಯಗಳ ಆಡಳಿತವನ್ನು ಸ್ವತಃ ತಾನೂ ನಡೆಸುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ ಅಥವಾ ನವಾಬರೂ ನಡೆಸುವಂತಿರಲಿಲ್ಲ. ಕಂಪನಿಯು ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿನ ವ್ಯಾಪಾರ ಹಾಗೂ ಕಂದಾಯ ವಸೂಲಿಯಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದವು. ಬಂಗಾಳದಲ್ಲಿನ ದ್ವಿಮುಖ ಸರ್ಕಾರ ಪದ್ಧತಿಯು ಕಂಪನಿಗೂ ನಷ್ಟ ಮಾಡಿತು ಮತ್ತು ಬಂಗಾಳದಲ್ಲಿನ ಕೈಗಾರಿಕೆ, ಕೃಷಿ ಮತ್ತು ವ್ಯಾಪಾರದ ಮೇಲೆ ದುಷ್ಪರಿಣಾಮ ಬೀರಿತು. ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಈ ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕ ಸಮಸ್ಯೆಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಮೈಸೂರಿನ ಹೈದರಾಲಿ ಮತ್ತು ಮರಾಠರ ವಿರೋಧವನ್ನು ಎದುರಿಸಬೇಕಾಗಿದ್ದಿತು. ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಮೊದಲ ಎರಡು ವರ್ಷಗಳ ಗವರ್ನರ್ ಅಧಿಕಾರಾವಧಿಯಲ್ಲಿ ಆಂತರಿಕ ಆಡಳಿತವನ್ನು ವ್ಯವಸ್ಥೆಗೊಳಿಸಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದನು.
ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಆಡಳಿತದ ವಿವಿಧ ಶಾಖೆಗಳಲ್ಲಿ ಜಾರಿಗೆ ತಂದ ಸುಧಾರಣೆಗಳು ಕೆಳಕಂಡಂತಿವೆ.
1. ದ್ವಿಮುಖ ಸರ್ಕಾರ ಪದ್ಧತಿಯ ರದ್ದತಿ (ಆಡಳಿತ ಸುಧಾರಣೆ): ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಭಾರತಕ್ಕೆ ಬರುವಾಗಲೇ ಕೋರ್ಟ್ ಆಫ್ ಡೈರೆಕ್ಟರುಗಳು ನಾಯಬ್ ದಿವಾನರುಗಳಾದ ಮುಹಮದ್ ರಜಾಖಾನ್ ಮತ್ತು ರಾಜಾ ಶಿತಾಬ್‌ರಾಯ್‌ರನ್ನು ಅವರ ಹುದ್ದೆಗಳಿಂದ ವಜಾ ಮಾಡಬೇಕೆಂದು ನಿರ್ದೇಶನ ನೀಡಿತ್ತು. ಅದರಂತೆ ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಅವರನ್ನು ವಜಾ ಮಾಡಿ ದಿವಾನಿ (ಕಂದಾಯ ವಸೂಲಾತಿ ಅಧಿಕಾರ) ಹಕ್ಕನ್ನು ಮತ್ತು ನಾಗರಿಕ ನ್ಯಾಯದಾನದ ಅಧಿಕಾರಗಳನ್ನು ತಾನೇ ನೇರವಾಗಿ ವಹಿಸಿಕೊಂಡನು. ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ದಿವಾನಿ ಮತ್ತು ನಿಜಾಮತ್ (ರಕ್ಷಣೆ, ಶಾಂತಿ, ಸುವ್ಯವಸ್ಥೆ ಕಾಪಾಡುವುದು ಮತ್ತು ಕ್ರಿಮಿನಲ್ ನ್ಯಾಯದಾನದ ಅಧಿಕಾರಗಳು) ಅಧಿಕಾರಗಳು ಪ್ರತ್ಯೇಕವಾಗಿರುವುದಕ್ಕೆ ಬದಲಾಗಿ ತನ್ನಲ್ಲೇ ಕೇಂದ್ರೀಕರಿಸಿಕೊಂಡನು. ಹಾಗಾಗಿ ನವಾಬನ ಕೈಲಿದ್ದ ನಿಜಾಮತ್ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ತಾನೇ ವಹಿಸಿಕೊಂಡನು. ನವಾಬನ ವೈಯಕ್ತಿಕ ವೆಚ್ಚಕ್ಕೆಂದು ವಾರ್ಷಿಕವಾಗಿ 16 ಲಕ್ಷ ರೂ.ಗಳ ವಿಶ್ರಾಂತಿ ವೇತನವನ್ನು ನಿಗಧಿ ಮಾಡಿದನು. ಹೀಗೆ ಬಂಗಾಳದಲ್ಲಿನ ದ್ವಿಮುಖ ಸರ್ಕಾರ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಕೊನೆಗೊಂಡು ಕಂಪನಿಯೇ ಪರಮಾಧಿಕಾರ ಶಕ್ತಿಯಾಗಿ ಪರಿವರ್ತನೆಗೊಂಡಿತು.
2. ಕಂದಾಯ ಆಡಳಿತ ಸುಧಾರಣೆಗಳು : ಕಂಪನಿಯು ಬಂಗಾಳದಲ್ಲಿ ಮೂರು ವಿಧವಾದ ಭೂಮಿಯ ಮೇಲಿನ ಒಡೆತನ ಹೊಂದಿತ್ತು. ಅವುಗಳೆಂದರೆ :
i) ಬರ್ದ್ವಾನ್, ಮಿಡ್ರಾಪುರ್ ಮತ್ತು ಚಿತ್ತಗಾಂಗ್: ಈ ಜಿಲ್ಲೆಗಳು 1760ರಲ್ಲೇ ನವಾಬ ಮೀರ್‌ಜಾಪರ್‌ನಿಂದ ಕಂಪನಿಗೆ ವರ್ಗಾವಣೆಗೊಂಡಿದ್ದವು. ಈ ಜಿಲ್ಲೆಗಳ ಮೇಲೆ ಕಂಪನಿ ನೇರ ಹತೋಟಿಹೊಂದಿತ್ತು.
ii) ಕಲ್ಕತ್ತಾ ಮತ್ತು 24 ಪರಗಣಗಳು : ಕಲ್ಕತ್ತಾವು 1678 ರಿಂದ ಕಂಪನಿಯ ಕೈಲೇ ಇತ್ತು. ಆದರೆ 24 ಪರಗಣಗಳು 1757ರಲ್ಲಿ ನವಾಬ ಮೀರ್ ಜಾಫರ್‌ ನಿಂದ ಕಂಪನಿಗೆ ಕೊಡಲ್ಪಟ್ಟವು. ಕಂಪನಿಯು 1757-59ರ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಮೇಲೆ ಜಮಿನ್ದಾರನಂತಿದ್ದು ನವಾಬನಿಗೆ ವಾರ್ಷಿಕ ಕಂದಾಯವನ್ನು ಕೊಡುತ್ತಿತ್ತು. 1759ರಲ್ಲಿ ಈ ಪರಗಣಗಳನ್ನು ಮೊಗಲ್ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಕಂಪನಿಗೆ ವರ್ಗಾಯಿಸಿದ್ದರಿಂದ 1765 ರಿಂದ ಕಂಪನಿಯು ವಾರ್ಷಿಕ ಕಂದಾಯ ಸಲ್ಲಿಸುವುದನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸಿತು. ಈ ಪರಗಣಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಪನಿಯೇ ನೇರವಾಗಿ ಕಂದಾಯ ವಸೂಲಿ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದು ನಂತರ ಹೆಚ್ಚಿನ ಹಣಕೊಟ್ಟ ಬಿಡ್ಡುದಾರರಿಗೆ ವಹಿಸಿಕೊಟ್ಟಿತು.
iii) ಬಂಗಾಳದ ಪ್ರದೇಶಗಳು : ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳ ದಿವಾನಿಹಕ್ಕನ್ನು 1765ರಲ್ಲಿ ಮೊಗಲ್ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಕಂಪನಿಗೆ ನೀಡಿದ್ದನು. ಇದಕ್ಕೆ ಪ್ರತಿಯಾಗಿ ಕಂಪನಿಯು 26 ಲಕ್ಷಗಳನ್ನು ವಾರ್ಷಿಕವಾಗಿ ಮೊಗಲ್ ಚಕ್ರವರ್ತಿಗೆ ನೀಡುತ್ತಿತ್ತು.
ಕಂಪನಿಯ ಪ್ರಮುಖ ಸಮಸ್ಯೆಗಳಿದ್ದುದೇ ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಮೇಲಿನ ಕಂದಾಯ ಆಡಳಿತದಲ್ಲೇ ಆಗಿತ್ತು. ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು 1772ರಲ್ಲಿ ಬಂಗಾಳದಲ್ಲಿ ದ್ವಿಮುಖ ಸರ್ಕಾರವನ್ನು ರದ್ದುಗೊಳಿಸುವುದರೊಂದಿಗೆ ಈ ಮೇಲಿನ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಮೇಲೆ ಕಂಪನಿಯ ನೇರ ಆಡಳಿತವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದನು. ಹಾಗಾಗಿ 1772ರಿಂದ ಕಂದಾಯ ಆಡಳಿತವು ಕಂಪನಿಯ ಮುಖ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯವಾಯಿತು.
ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ ಕಂದಾಯ ಆಡಳಿತದ ಸುಧಾರಣೆಗಾಗಿ ಒಂದು ಸಮಿತಿಯನ್ನು ನೇಮಕ ಮಾಡಿದನು. ಆ ಸಮಿತಿಯ ಅಧ್ಯಕ್ಷ ತಾನೇ ಆಗಿದ್ದನು. ಈ ಸಮಿತಿ ನೀಡಿದ ಶಿಫಾರಸುಗಳ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ಕೆಳಕಂಡ ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ಕೈಗೊಂಡರು.
ಎ) ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪರಗಣವನ್ನು ಕಂದಾಯ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಅಳೆದು ಅತಿಹೆಚ್ಚು ಬಿಡ್ಡು ಮಾಡಿದ ಬಿಡ್ಡುದಾರನಿಗೆ ಐದು ವರ್ಷಗಳ ಅವಧಿಗೆ ನೀಡುವುದು.
ಬಿ) ಬಿಡ್ಡುದಾರರು ಅಥವಾ ಜಮೀನ್ದಾರರು ತಮ್ಮ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯಲ್ಲಿ ಬರುವ ಕಂದಾಯ ಸಲ್ಲಿಸುವ ಕೃಷಿಕರಿಗೆ ಪಟ್ಟಾಗಳನ್ನು ನೀಡಬೇಕೆಂದು ತಿಳಿಸಲಾಗಿತ್ತು.
4) ಖಜಾನೆಯನ್ನು ಮುರ್ಷಿದಾಬಾದಿನಿಂದ ಕಲ್ಕತ್ತಾಕ್ಕೆ ವರ್ಗಾಯಿಸಲಾಯಿತು. ಇದನ್ನು ಕಂಪನಿಯ ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಅಧೀನದಲ್ಲಿಡಲಾಯಿತು.
ಡಿ) 1769ರಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಮೇಲ್ವಿಚಾರಕರನ್ನು ಕಲೆಕ್ಟರ್‌ಗಳೆಂದು ಕರೆದು ಅವರಿಗೆ ಆ ಪ್ರದೇಶದ ಕಂದಾಯ ವಸೂಲಿ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ನೀಡಲಾಯಿತು. ಕಲೆಕ್ಟರನಿಗೆ ಸಹಾಯಕರಾಗಿರಲು ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಜಿಲ್ಲೆಯಲ್ಲೂ ನಾಯಿಬ್ ದಿವಾನರನ್ನು ನೇಮಿಸಲಾಯಿತು. ಡಾಕಾ, ಮುರ್ಷಿದಾಬಾದ್, ಬುರ್ದ್ವಾನ್, ಕಲ್ಕತ್ತಾ, ದಿನಜ್‌ಪುರ್ ಮತ್ತು ಪಾಟ್ನಾ ಎಂಬುದಾಗಿ ಜಿಲ್ಲೆಗಳನ್ನು ಆರು ವಿಭಾಗಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಯಿತು. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ವಿಭಾಗದಲ್ಲೂ ಕಂದಾಯ ಆಡಳಿತವನ್ನು ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಲು 'ರೆವಿನ್ಯೂ ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಅನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ವಿಭಾಗದ ರೆವಿನ್ಯೂ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ಗೆ ಸಹಾಯಕವಾಗಲು ಡೆಪ್ಯುಟಿ ದಿವಾನರನ್ನು ನೇಮಿಸಲಾಯಿತು. ಪೆಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್‌ನು ನಂತರ ಕಲೆಕ್ಟರ್ ಹುದ್ದೆಗಳನ್ನು ರದ್ದುಗೊಳಿಸಿ ಅವನ ಕರ್ತವ್ಯಗಳನ್ನು ರೆವಿನ್ಯೂ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ಗೆ ವಹಿಸಿದನು.
ಇ) ಕಂದಾಯದ ದಾಖಲೆಗಳನ್ನು ಕ್ರೋಢೀಕರಿಸಲು ರಾಯ್‌ ರಾಯನ್ ಎಂಬ ಭಾರತೀಯ ಅಧಿಕಾರಿಯನ್ನು ನೇಮಿಸಲಾಯಿತು. ಬಂಗಾಳದ ಹಿಂದಿನ ದಿವಾನನಾಗಿದ್ದ ರಾಜರಾಜ್‌ ವಲ್ಲಬ್ ಈ ಹುದ್ದೆಯನ್ನು ಗಳಿಸಿದ್ದು ಅವನಿಗೆ ತಿಂಗಳಿಗೆ 5000 ವೇತನ ನೀಡಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.
ಎಫ್) ಆಕೌಂಟ್ ಜನರ‌ಲ್‌ನನ್ನು ನೇಮಿಸಲಾಯಿತು. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ರೆವಿನ್ನೂ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ನ ಅಧ್ಯಕ್ಷನಿಗೆ ಮಾಸಿಕ 3000 ವೇತನ ನೀಡಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಮತ್ತು ಅವನು ಖಾಸಗಿ ವ್ಯಾಪಾರಕ್ಕೆ ಆಸಕ್ತಿ ತೋರದೆ ಕಂದಾಯ ಆಡಳಿತಕ್ಕೆ ಹೆಚ್ಚು ಗಮನಕೊಡಬೇಕಿತ್ತು.
ಕ್ರಮೇಣ ಹರಾಜಿನ ಮೂಲಕ ಮಾಡುವ ಐದು ವರ್ಷಗಳ ಕಂದಾಯ ನಿಗದಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಹಲವು ನ್ಯೂನತೆಗಳು ತಲೆದೋರಿದವು. ಹಾಗಾಗಿ ಕೋರ್ಟ್ ಆಫ್ ಡೈರೆಕ್ಟರ್‌ಗಳು ವಾರ್ಷಿಕ ಹರಾಜು ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನೇ ಪುನಃ ಜಾರಿಗೆ ತರುವಂತೆ ಸೂಚಿಸಿದರು. ಹೀಗೆ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತಂದ ಕಂದಾಯ ಸುಧಾರಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಹಲವು ನ್ಯೂನತೆಗಳು ಉಳಿದುಕೊಂಡಿದ್ದವು. ಹೆಚ್ಚಿನ ಬಿಡ್ಡುದಾರನ ನಡುವೆ ಸರ್ಕಾರವು ಕೃಷಿಕನ ಹಿತರಕ್ಷಣೆಯನ್ನು ಕುರಿತು ಯಾವುದೇ ಒಪ್ಪಂದ ಮಾಡಿಕೊಂಡಿಲ್ಲದಿದ್ದುದು ಕೃಷಿಕರ ಶೋಷಣೆಗೆ ಕಾರಣವಾಯಿತು. ಕಂದಾಯ ವಸೂಲಿಗಾರರೇ ನ್ಯಾಯದಾನ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರಿಂದ ನ್ಯಾಯಾಂಗದ ಮೂಲಕವೂ ರೈತರಿಗೆ ನೆರವಿಲ್ಲದಂತಾಯಿತು.
3) ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಸುಧಾರಣೆಗಳು : ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಸುಧಾರಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಬಹುಮಟ್ಟಿಗೆ ಯಶಸ್ವಿಯಾದನು. ಇವನಿಗಿಂತ ಹಿಂದೆ ನ್ಯಾಯದಾನದ ಅಧಿಕಾರವು ಸ್ಥಳೀಯ ಜಮೀನ್ದಾರರಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿತ್ತು. ಕಂಪನಿಯ ಡೈರೆಕ್ಟರುಗಳು ನ್ಯಾಯದಾನದಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಆಸಕ್ತಿ ಹೊಂದಿರಲಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ದಿವಾನಿ ಮತ್ತು ನಿಜಾಮತ್ ಎರಡೂ ಜವಾಬ್ದಾರಿಗಳನ್ನು ವಹಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದ ರೊಂದಿಗೆ ನ್ಯಾಯದಾನದ ಕರ್ತವ್ಯವೂ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್‌ಗೆ ಸೇರಿತು. ಆದ್ದರಿಂದ ಕೆಲವು ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತಂದನು. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಜಿಲ್ಲೆಯಲ್ಲೂ ನಾಗರಿಕ ಮತ್ತು ಕ್ರಿಮಿನಲ್ ಎಂಬ ಎರಡು ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಕೋರ್ಟುಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು. ಜಿಲ್ಲೆಯ ಕಲೆಕ್ಟ‌ನು ಭಾರತೀಯ ಅಧಿಕಾರಿಗಳ ಸಹಾಯದಿಂದ ನ್ಯಾಯದಾನ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದನು. ಈ ಎರಡು ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಿಂದ ಬಂದ ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳ ವಿಚಾರಣೆಗೆ ಕಲ್ಕತ್ತದಲ್ಲಿ ಸದರ್ ದಿವಾನಿ ಅದಾಲತ್ ಮತ್ತು ಸದರ್ ನಿಜಾಮತ್ ಅದಾಲತ್ ಎಂಬ ಎರಡು ಉಚ್ಚ ಸಿವಿಲ್ ಮತ್ತು ಕ್ರಿಮಿನಲ್ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು. ಸದರ್ ದಿವಾನಿ ಅದಾಲತ್‌ನ ಅಧ್ಯಕ್ಷತೆಯನ್ನು ಕಂಪನಿಯ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ನ ಅಧ್ಯಕ್ಷ ವಹಿಸುತ್ತಿದ್ದನು. ಸದರ್ ನಿಜಾಮತ್ ಅದಾಲತ್‌ನ ಅಧ್ಯಕ್ಷತೆಯನ್ನು ಕಂಪನಿಯ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ನ ಅಧ್ಯಕ್ಷ ವಹಿಸುತ್ತಿದ್ದನು. ಸದರ್ ನಿಜಾಮತ್ ಅದಾಲತ್‌ನ ಅಧ್ಯಕ್ಷತೆಯನ್ನು ಭಾರತೀಯ ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿಗಳು ವಹಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಈ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಹಿಂದೂ ಅಥವಾ ಮುಸ್ಲಿಂ ಕಾನೂನುಗಳು ಬಳಕೆಯಾಗುತ್ತಿದ್ದವು. ಹಿಂದೂ ಕಾನೂನುಗಳನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿ ಅದಕ್ಕೆ ನಿರ್ಧಿಷ್ಟ ರೂಪುರೇಷೆ ನೀಡಲಾಯಿತು. ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಕಾರ್ಯ ಕಲಾಪಗಳನ್ನು ಬರೆದಿಡುವ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಜಾರಿಗೆ ಬಂದಿತು. ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರಿಗೆ ನಿರ್ಧಿಷ್ಟ ಸಂಬಳ ನೀಡುವ ಮೂಲಕ ಅವರು ಕಾಣಿಕೆಗಳನ್ನು ಪಡೆಯುವುದನ್ನು ನಿರ್ಬಂದಿಸಲಾಯಿತು. ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳ ನ್ಯಾಯ ವಿತರಣೆಗೆ ನಿರ್ಧಿಷ್ಟ ಕಾಲಾವಧಿಯನ್ನು ನಿಗಧಿ ಮಾಡಿ ಬೇಗ ನ್ಯಾಯ ದೊರಕುವಂತೆ ಮಾಡಲಾಯಿತು. ಅಧಿಕ ದಂಡ ವಿಧಿಸುವುದನ್ನು ಕಾನೂನಿನ ಮೂಲಕ ತಡೆಗಟ್ಟಲಾಯಿತು. ಸಾಹುಕಾರರು ತಾವು ನೀಡಿದ ಸಾಲ ಹಿಂದೆ ಬರದಿದ್ದಾಗ ಸಾಲಗಾರರಿಗೆ ಶಿಕ್ಷಿಸುತ್ತಿದ್ದುದ್ದನ್ನು ತಡೆಯಲಾಯಿತು.
ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಟನು ಜಾರಿಗೆ ತಂದ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಸುಧಾರಣೆಗಳು ಅಸಮರ್ಪಕವಾಗಿದ್ದವು. ಆದರೂ ಅನುಕೂಲಕರವಾಗಿದ್ದವು. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಆಡಳಿತವನ್ನು ವ್ಯವಸ್ಥೆಗೊಳಿಸಲು ಮಾಡಿದ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಪ್ರಯತ್ನಗಳು ಮೆಚ್ಚುವಂತಹವು.
ವಾಣಿಜ್ಯ ಸುಧಾರಣೆಗಳು:
ಬಂಗಾಳದಲ್ಲಿ ಕಂಪನಿಯು ವ್ಯಾಪಾರ ಕೈಗೊಳ್ಳಲು ಅನುಕೂಲವಾಗುವಂತಹ ವಾಣಿಜ್ಯ ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ ಜಾರಿಗೆ ತಂದನು. ಆ ಮೂಲಕ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಿವೃದ್ಧಿಗೆ ಆತಂಕವಾಗಿದ್ದ ಕೆಲವು ನ್ಯೂನತೆಗಳನ್ನು ರದ್ದುಗೊಳಿಸಿದನು. ಸುಧಾರಣೆಯ ಮುಖ್ಯಾಂಶಗಳೆಂದರೆ: ಕಂಪನಿಯ ನೌಕರರು ಖಾಸಗಿ ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾಡಲು ದಸ್ತಕ್ಸ್ ಅಥವಾ ಅನುಮತಿ ಚೀಟಿಗಳನ್ನು ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದುದನ್ನು ರದ್ದುಗೊಳಿಸಿದನು. ಇದರಿಂದಾಗಿ ನೌಕರರು ವಸ್ತುಗಳ ಮೇಲಿನ ಸುಂಕಗಳನ್ನು ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಕೋಟಾ ಅನುಮತಿ ಚೀಟಿಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸುವ ಅವಕಾಶ ತಪ್ಪಿ ಕಂಪನಿಗೆ ಅಧಿಕ ಆದಾಯ ಬರುವಂತಾಯಿತು. ಎಲ್ಲ ಚಿಕ್ಕ ಪುಟ್ಟ ಚೌಕಿಗಳನ್ನು (ಸುಂಕದ ಕಟ್ಟೆ) ರದ್ದುಗೊಳಿಸಿ ಕೇವಲ ಕಲ್ಕತ್ತ, ಹೂಗ್ಲಿ, ಪಾಟ್ನಾ, ಮುರ್ಷಿದಾಬಾದ್ ಮತ್ತು ಢಾಕ್ಕಾಗಳಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಸುಂಕದ ಕಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು. ಕಂಪನಿಯು ಉಪ್ಪು, ಅಡಿಕೆ ಮತ್ತು ಹೊಗೆಸೊಪ್ಪುಗಳ ಮೇಲಿನ ಏಕಸ್ವಾಮ್ಯವನ್ನು ಉಳಿಸಿಕೊಂಡು ಇನ್ನುಳಿದ ಎಲ್ಲ ಪದಾರ್ಥಗಳ ಮೇಲೆ ಶೇ. 2% ತೆರಿಗೆಯನ್ನು ವಿಧಿಸಲು ನಿರ್ಧರಿಸಲಾಯಿತು.
ಇದು ಭಾರತೀಯ ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ವರ್ತಕರೆಲ್ಲರಿಗೂ ಅನ್ವಯಿಸುತ್ತಿತ್ತು. ಉಪ್ಪು ಮತ್ತು ಅಫೀಮುಗಳ ತಯಾರಿಕೆ ಹಾಗೂ ಅವುಗಳ ಮಾರಾಟಕ್ಕೆ ಸೂಕ್ತ ಏರ್ಪಾಡುಗಳನ್ನು ಮಾಡುವ ಮೂಲಕ ವ್ಯಾಪಾರ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೆ ಕಾರಣನಾದನು. ವಾಣಿಜ್ಯ ಸುಧಾರಣೆಗಳ ಯಶಸ್ವಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಅಭಿಮಾನದಿಂದ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಟನೇ ಈ ರೀತಿ ಹೇಳಿಕೊಂಡಿದ್ದಾನೆ. "ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಒಂದು ಮೂಲೆಯಿಂದ ಇನ್ನೊಂದು ಮೂಲೆಯವರೆಗೆ ವಸ್ತುಗಳು ಯಾವ ಆತಂಕವೂ ಇಲ್ಲದೆ ಹೋಗುತ್ತಿವೆ". ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಲನು ಭೂತಾನ್, ಟಿಬೆಟ್ ಮತ್ತು ಈಜಿಪ್ಟ್ಗಳೊಂದಿಗೆ ವ್ಯಾಪಾರ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಉತ್ತಮಗೊಳಿಸಿದನು. ನಾಣ್ಯ ಅಚ್ಚು ಹಾಕುವಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಸುಧಾರಣೆ ತಂದನು.
ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ವಿದೇಶಾಂಗ ವ್ಯವಹಾರ:
ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಟನು ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ ವಿಸ್ತರಣಾಕಾಂಕ್ಷಿಯಾಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವನು ಹಿಂದೆ ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದ ಪ್ರದೇಶಗಳನ್ನು ಸಂಘಟಿಸಿ ಉತ್ತಮ ಆಡಳಿತ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ರೂಪಿಸುವುದೇ ಮುಖ್ಯವಾದುದೆಂದು ಭಾವಿಸಿದ್ದನು. ಕಂಪನಿಯನ್ನು ಯಾವುದೇ ಹೊಸ ಯುದ್ಧಗಳಿಗೆ ಮತ್ತು ಅಪಾಯಗಳಿಗೀಡುಮಾಡದೆ ಅದರ ಸ್ಥಾನಮಾನಗಳನ್ನು ಸುಭದ್ರಗೊಳಿಸುವುದು ಅವನ ಗುರಿಯಾಗಿದ್ದಿತು. ದೇಶೀಯ ಸಂಸ್ಥಾನಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಅವನದು ತಾಟಸ್ಥ ನೀತಿಯಾಗಿತ್ತು. ಆದರೆ ಯುದ್ಧಗಳು ಅನಿವಾರ್ಯವಾದಾಗ ಮರಾಠರ ವಿರುದ್ಧ ಮೊದಲ ಮರಾಠ ಯುದ್ಧ ಮತ್ತು ಹೈದರಾಲಿಯ ವಿರುದ್ಧ ಎರಡನೇ ಮೈಸೂರು ಯುದ್ಧಗಳನ್ನು ಕೈಗೊಂಡನು. ರೋಹಿಲಖಂಡದ ಮೇಲಿನ ಮರಾಠರ ದಾಳಿಯನ್ನು ತಡೆಗಟ್ಟಲು ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಔದ್ ನವಾಬನೊಂದಿಗೆ ಸೇರಿಕೊಂಡು ರೋಹಿಲ ಕದನ (1773)ದಲ್ಲಿ ಭಾಗವಹಿಸಿ ಯಶಸ್ವಿಯಾದನು.
ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ ಮತ್ತು ಬನಾರಸ್‌ನ ರಾಜ ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್ ಪ್ರಕರಣ:
ಔದ್ ನವಾಬನ ಆಶ್ರಿತನಾಗಿದ್ದ ಬನಾರಸ್‌ನ ರಾಜ ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್ 1775ರ ಒಪ್ಪಂದದ ಪ್ರಕಾರ ತಾನೇ ಕಂಪನಿಯ ಹತೋಟಿಗೊಳಪಟ್ಟು ಕಂಪನಿಗೆ ವಾರ್ಷಿಕ ಪೊಗದಿ 22 ಲಕ್ಷ ಗಳನ್ನು ನೀಡಲು ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡಿದ್ದನು. ಆದರೆ ಅಂಗ್ಲ - ಫ್ರೆಂಚ್ ಯುದ್ಧ ಆರಂಭವಾದಾಗ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್‌ನಿಂದ ಮತ್ತೆ ಐದು ಲಕ್ಷ ರೂ.ಗಳನ್ನು ಯುದ್ಧ ಕಾಣಿಕೆಯಾಗಿ ನೀಡುವಂತೆ ಒತ್ತಾಯಿಸಲಾಯಿತು. ಅದೇ ರೀತಿ ಅವನು ಹಣವನ್ನು ನೀಡಿದನು. ಇದೇ ರೀತಿ ಹಣಕ್ಕಾಗಿ ಹಲವಾರು ಬಾರಿ ಒತ್ತಾಯಿಸಿದನು. ರಾಜನು ಕಾಲಾವಕಾಶ ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾ ಹಣವನ್ನು ಕೊಡುತ್ತಲೇ ಬಂದನು. ಇಷ್ಟರಿಂದಲೂ ತೃಪ್ತನಾಗದ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು 1780ರಲ್ಲಿ 2000 ಅಶ್ವ ಸೈನಿಕರನ್ನು ಒದಗಿಸುವಂತೆ ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್‌ನಿಗೆ ಆದೇಶಿಸಿದನು. ರಾಜನು 500 ಅಶ್ವ ಸೈನಿಕರನ್ನು ಮತ್ತು 500 ಪದಾತಿಗಳನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿರುವುದಾಗಿ ತಿಳಿಸಿದನು. ಆದರೆ ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್‌ಗೆ ಯಾವುದೇ ಉತ್ತರವನ್ನು ನೀಡದೆ ಬನಾರಸ್‌ಗೆ ಕೆರಳಿದ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ರಾಜನನ್ನು ಬಂಧಿಸಿದನು. ಇದರಿಂದ ಕ್ರೋಧಗೊಂಡ ರಾಜನ ಸೈನಿಕರು ಬಂಡೆದ್ದು ಮೂವರು ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಹಾಗೂ ಹಲವಾರು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಸಿಪಾಯಿಗಳನ್ನು ಹತ್ಯೆ ಮಾಡಿದರು. ಈ ದಂಗೆಯಿಂದ ಬೀತನಾದ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಚುನಾರ್ ಕೋಟೆಯಲ್ಲಿ ರಕ್ಷಣೆ ಪಡೆದು ನಂತರ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸೈನ್ಯದ ಸಹಾಯದಿಂದ ಬಂಡಾಯವನ್ನು ಅಡಗಿಸಿದನು. ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್ ಈ ಬಂಡಾಯದಲ್ಲಿ ತಾನು ಭಾಗವಹಿಸಿಲ್ಲವೆಂದು ಎಷ್ಟು ವಾದಿಸಿದರೂ ಸಹ ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್‌ನ್ನು ಸಿಂಹಾಸನದಿಂದ ಕಿತ್ತೊಗೆದು ದೇಶದಿಂದ ಹೊರಹಾಕಿದನು. ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್‌ನ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಅವನ ರಕ್ತ ಸಂಬಂಧಿಗೆ ನೀಡಲಾಯಿತು. ಹೊಸ ರಾಜನು ಕಂಪನಿಗೆ ಹಿಂದಿನ 22 1, ಲಕ್ಷ ಕಪ್ಪಕ್ಕೆ ಬದಲಾಗಿ 40 ಲಕ್ಷಗಳನ್ನು ನೀಡಬೇಕಾಯಿತು.
ಹೀಗೆ ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಚೈತ್‌ಸಿಂಗ್ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ ಅನುಸರಿಸಿದ ನೀತಿಯನ್ನು ಕ್ರೂರವಾದ, ಅನ್ಯಾಯದ ಮತ್ತು ಧಮನಕಾರಿಯೆಂದು ಅನೇಕರು ವಾದಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಕೋರ್ಟ್ ಆಫ್ ಡೈರೆಕ್ಟರ್ ಸಹ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಈ ನೀತಿಯನ್ನು ಅವಿವೇಕದ ಹಾಗೂ ಸಮರ್ಥಿಸಲಾಗದ ನೀತಿ ಎಂದು ಅಭಿಪ್ರಾಯಪಟ್ಟಿತು. ಚೈತ್ ಸಿಂಗ್‌ನು ತನ್ನೊಡನೆ ತನ್ನ ಐಶ್ವರ್ಯದ ಒಂದು ಭಾಗವನ್ನು ಕೊಂಡೊಯ್ದು ದರಿಂದ ಮತ್ತು ಉಳಿದ 23 ಲಕ್ಷ ರೂ.ಗಳನ್ನು ಕಂಪನಿಯ ಸೈನ್ಯವೇ ಲೂಟಿ ಹೊಡೆದುದರಿಂದ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್‌ನಿಗೆ ಯಾವ ರೀತಿಯ ಆರ್ಥಿಕ ಲಾಭವೂ ಆಗಲಿಲ್ಲ. ಅದಕ್ಕೆ ಬದಲಾಗಿ ಅದರಿಂದಾಗಿ ಸೇನಾಕಾರ್ಯಾಚರಣೆಗಳ ಭಾರವನ್ನು ಹೊರಬೇಕಾಯಿತು.
ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ ಮತ್ತು ಔದ್‌ನ ಬೇಗಮರ ಪ್ರಕರಣ:
ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಕ್ರೌರ್ಯ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಬಾಹಿರವಾದ ವ್ಯವಹಾರಗಳಿಗೆ ಅವನು ಔದ್‌ನ ಬೇಗಮರೊಂದಿಗೆ ನಡೆದುಕೊಂಡ ರೀತಿಯೂ ಒಂದು ನಿದರ್ಶನವಾಗಿದೆ. ಮರಾಠರು ಮತ್ತು ಹೈದರಾಲಿಯೊಂದಿಗಿನ ಯುದ್ಧದಿಂದಾಗಿ ಕಂಪನಿಯ ಖಜಾನೆ ಬರಿದಾಯಿತು. ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಈ ಕೊರತೆಯ ಹಣವನ್ನು ಭರಿಸಲು ಈ ಅನೀತಿಯುತ ಪ್ರಕರಣಕ್ಕೆ ಮುಂದಾದನು. ಔದ್‌ನ ನವಾಬನಾದ ಅಸಫ್ ಉದ್ ದೌಲನು ಫಯಿಜಾಬಾದ್ ಒಪ್ಪಂದದ ಪ್ರಕಾರ ಕೊಡಬೇಕಾದ ಪೊಗದಿಯ ಮೊತ್ತದ ಸಾಲ ವರ್ಷವರ್ಷಕ್ಕೂ ಅಧಿಕ ಬಾಕಿ ಉಳಿದುಕೊಂಡಿತು. ಅದರಲ್ಲೂ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಪಡೆಗಳ ನಿರ್ವಹಣೆಗಾಗಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಹಾಯ ದ್ರವ್ಯ ನೀಡಲು ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡದ್ದು ಸಹ ಅಚಾತುರ್ಯವಾಗಿ ಕಂಪನಿಗೆ ಕೊಡಬೇಕಾಗಿದ್ದ ಬಾಕಿ ಅಧಿಕೊಂಡಿತು. ಈ ಬಾಕಿಯನ್ನು ತೀರಿಸಲು ನವಾಬನು ತನ್ನ ತಾಯಿ ಹಾಗೂ ಅಜ್ಜಿಯರು ಅಥವಾ ಬೇಗಮರು ಹೊಂದಿದ್ದ ವಿಶಾಲವಾದ ಜಹಗೀರುಗಳು ಮತ್ತು ಅಪಾರ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಕಸಿದುಕೊಳ್ಳಬೇಕೆಂದು ತೀರ್ಮಾನಿಸಿದನು. 1775ರಲ್ಲಿ ಔದ್‌ನ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ರೆಸಿಡೆಂಟ್‌ನ ಮನವಿಯ ಮೇರೆಗೆ ಈಗಾಗಲೇ ನೀಡಲಾಗಿದ್ದ 2,50,000 ಪೌಂಡ್‌ಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಮತ್ತೆ 300,000 ಪೌಂಡ್‌ಗಳನ್ನು ತನ್ನ ಮಗನಿಗೆ ನೀಡಲು ಬೇಗಮ್ ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡಳು. ಮತ್ತೆ ಹಣಕ್ಕಾಗಿ ಪೀಡಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದು ಬ್ರಿಟಿಷ್ ರೆಸಿಡೆಂಟ್ ಮತ್ತು ಕಲ್ಕತ್ತಾದಲ್ಲಿನ ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಭರವಸೆ ನೀಡಿತು. ಕಂಪನಿಗೆ ನೀಡಬೇಕಿದ್ದ ಬಾಕಿ ತೀರಿಸುವಂತೆ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ರೆಸಿಡೆಂಟ್ ಒತ್ತಾಯಿಸಿದನು. ಇದಕ್ಕೆ ಪ್ರತಿಯಾಗಿ ಔದ್‌ನ ನವಾಬ ಬಾಕಿ ತೀರಿಸಲು ಬೇಗಮರ ಆಸ್ತಿ ಮತ್ತು ಸಂಪತ್ತನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಅನುಮತಿ ಕೋರಿದನು. ಅದಕ್ಕೆ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಅನುಮತಿ ನೀಡಿದನು. ಆದರೆ ನವಾಬನು ತನ್ನ ವಿಧವೆ ಬೇಗಮರ ಮೇಲೆ ಈ ಕ್ರಮ ಕೈಗೊಳ್ಳಲು ಹಿಂಜರಿದನು. ಆಗ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್‌ನೇ ಬೇಗಮರು ಇದ್ದ ಫಯಿಜಾಬಾದಿಗೆ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಪಡೆಗಳನ್ನು ಕಳುಹಿಸಿ ಅಮಾನುಷ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಬೇಗಮರ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಯಿತು. ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿನ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ವರ್ತನೆ, ಸಭ್ಯತೆ ಹಾಗೂ ನ್ಯಾಯದ ಎಲ್ಲ ಎಲ್ಲೆಗಳನ್ನು ಮೀರಿದುದಾಗಿತ್ತು.
ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ ಮತ್ತು ನಂದಕುಮಾರನ ಪ್ರಕರಣ
ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್‌ನ ಸಲಹಾ ಸಮಿತಿಯ ಬಹುಸಂಖ್ಯಾತ ಸದಸ್ಯರು ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ವಿರೋಧಿಗಳಾಗಿದ್ದು ಅವನ ವಿರುದ್ದ ಬರುತ್ತಿದ್ದ ಎಲ್ಲಾ ಆಪಾದನೆಗಳನ್ನು ಸ್ವಾಗತಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಅಂತಹ ಆಪಾದನೆಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾದುದು ಗಣ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಾದ ರಾಜ ನಂದಕುಮಾರನದು. 1775ರಲ್ಲಿ ನಂದಕುಮಾರನು ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಮುಂದೆ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಮೀರ್‌ಜಾಫರ್‌ನ ಪತ್ನಿಯಿಂದ ಮೂರುವರೆ ಲಕ್ಷ ರೂ.ಗಳ ಬೃಹತ್ ಲಂಚವನ್ನು ಪಡೆದಿದ್ದಾನೆ ಎಂದು ಆಪಾದಿಸಿದನು. ಅಲ್ಲದೆ ಮುರ್ಷಿದಾಬಾದ್‌ಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದಾಗ ಅಲ್ಲಿನ ಯುವ ರಾಣಿಯಾದ ಮುನಿ ಬೇಗಮ್‌ಳಿಂದ ಮನರಂಜನೆ ಸತ್ಕಾರ ಹಣವೆಂದು ಒಂದೂವರೆ ಲಕ್ಷ ರೂ.ಗಳನ್ನು ಪಡೆದಿರುವನೆಂಬ ಆಪಾದನೆಯಿದ್ದಿತು. ಕಂಪನಿಯ ನೌಕರರು ಕಾಣಿಕೆಗಳನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಬಾರದೆಂಬ ನೀತಿಗೆ ಇದು ವಿರುದ್ಧವಾದುದಾಗಿತ್ತು. ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಸದಸ್ಯರು ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್‌ನನ್ನೇ ಸಮಿತಿಯ ಮುಂದೆ ಬಂದು ಸ್ಪಷ್ಟಿಕರಣ ನೀಡಬೇಕೆಂದು ಆದೇಶಿಸಿತು. ಆದರೆ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಅನ್ನೇ ರದ್ದುಗೊಳಿಸಿದನು ಮತ್ತು ನಂದಕುಮಾರ ಮತ್ತು ಅವನ ಅನುಯಾಯಿಗಳು ತನ್ನ ಮೇಲೆ ಸಂಚು ನಡೆಸಿರುವರೆಂದು ಆಪಾದಿಸಿದನು. ಈ ಆಪಾದನೆಯ ವಿಚಾರಣೆ ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದಾಗಲೇ ಕಲ್ಕತ್ತದ ಒಬ್ಬ ವ್ಯಾಪಾರಿಯು ನಂದಕುಮಾರನ ಮೇಲೆ ಹೊರಿಸಿದ ಆಪಾದನೆಯ ಮೇರೆಗೆ ನಂದಕುಮಾರನನ್ನು ಬಂಧಿಸಿ ಸುಪ್ರಿಂಕೋರ್ಟ್ನಲ್ಲಿ ವಿಚಾರಣೆಗೊಳಪಡಿಸಿದನು. ಸುಪ್ರಿಂಕೋರ್ಟ್ನಲ್ಲಿ ಅವನನ್ನು ತಪ್ಪಿತಸ್ಥನೆಂದು ತೀರ್ಮಾನಿಸಿ ಅವನಿಗೆ ಮರಣದಂಡನ ವಿಧಿಸಲಾಯಿತು. ನಂದಕುಮಾರನ ಈ ಅಪರಾಧಕ್ಕೆ ಸ್ಥಳೀಯ ಕಾನೂನುಗಳ ಪ್ರಕಾರ ದಂಡ ಅಥವಾ ಜೈಲು ಶಿಕ್ಷೆ ವಿಧಿಸಬಹುದಾಗಿತ್ತು. ಆದರೆ ವಿದೇಶಿ ಕಾನೂನನ್ನು ನಂದಕುಮಾರನ ಮೇಲೆ ಪ್ರಯೋಗಿಸುವ ಮೂಲಕ ಮರಣದಂಡನೆ ವಿಧಿಸಲಾಯಿತು.
ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಮತ್ತು ಅವನ ಕೌನ್ಸಿಲ್ ನಡುವೆ ಹೊಂದಾಣಿಕೆಯಿಲ್ಲದ್ದರಿಂದ ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನು ಅನುಸರಿಸಿದ ಕೆಲವು ಅನೀತಿಯುತ ಕ್ರಮಗಳು ಅವನ ಮೇಲೆ ಹಲವು ಆಪಾದನೆಗಳು ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಮೇಲಿನ ಆಪಾದನೆಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಹತ್ವ ನೀಡಿ ಅವನನ್ನು ಇಕ್ಕಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಸಿಲುಕಿಸಿತು. ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಕೆಲವು ಕ್ರಮಗಳು 1782ರಲ್ಲಿ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಪಾರ್ಲಿಮೆಂಟ್‌ನಲ್ಲಿ ಕಟುಟೀಕೆಗೊಳಗಾದವು. ಕೋರ್ಟ್ ಆಫ್ ಡೈರೆಕ್ಟರ್ ಸಹ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಬನಾರಸ್ ಮತ್ತು ಔದ್ಗಳೊಡನೆ ನಡೆದುಕೊಂಡ ಕ್ರಮವನ್ನು ಕುರಿತು ದೋಷಾರೋಪಣೆ ಮಾಡಿತು. 1784ರಲ್ಲಿ ಪ್ರಧಾನಿಯಾದ ಪಿಟ್ ಕೂಡ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ನೀತಿಗಳನ್ನು ಟೀಕಿಸಿದನು. ಹೀಗೆ ಸರ್ಕಾರದಿಂದಲೇ ಟೀಕೆಗೊಳಗಾದ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ 1785ರಲ್ಲಿ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಪದವಿಗೆ ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡಿ ಇಂಗ್ಲೆಡಿಗೆ ತೆರಳಿದನು. ಇಂಗ್ಲೆಂಡಿಗೆ ಹೋದ ನಂತರವೂ ಸಹ ಸುಮಾರು ಏಳು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಅವನ ಅಧಿಕಾರಾವಧಿಯಲ್ಲಿ ಜರುಗಿದ ಕಾಣಿಕೆ ಸ್ವೀಕಾರ, ಅನ್ಯಾಯ, ಪಕ್ಷಪಾತ ಮುಂತಾದ ಆಪಾದನೆಗಳ ವಿರುದ್ಧ ಹೋರಾಡಿ ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಆರೋಪ ಮುಕ್ತನಾದನು.
ಹಲವು ಆರೋಪಗಳಿಂದ ವಾರನ್ ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವವು ಮಸುಕಾಗಿದ್ದರೂ ಸಹ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವು ಅಂಧಕಾರದಲ್ಲಿದ್ದಾಗ ಅದನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿ ಅದಕ್ಕೆ ಬೇಕಾದ ಉತ್ತಮ ಆಡಳಿತವನ್ನು ನೀಡಿದ್ದು ಹೇಸ್ಟಿಂಗ್ಸ್ನ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಸಾಧನೆಯಂದೇ ಹೇಳಬಹುದು.
